نگینی با ارزش به نام اُمّ القرآن مولان آباد در سقز

يکي از قرآن هاي خطي با ارزش واقع در استان کردستان؛ نسخه اي است مشهور به قرآن تاريخي مولان آباد، که با سرپرستي يکي از علماي برجسته ي منطقه به نام شيخ حسن مولانا آبادي و با خط دانشمند ديگري به نام ملا رسول کتابت شده است.

به گزارش خبرنگار گولان سقز، اين نسخه جداي از متن قرآن، حاوي مجموعه اي از اطلاعات مرتبط با علوم متنوع قرآني، شامل ترجمه، تفسير، بيان شأن واسباب نزول آيات، بررسي آيات احکام، علم تجويد، علم تلاوت و قرائت هاي هفتگانه، بيان خواص و فضائل آيات و سور، علم اصول الحديث و چند رساله ي ديگر است، که بنا به يکجا بودن همه ي اين موضوعات در منطقه به اُمّ القرآن شهرت يافته است. شيخ حسن از دانشمندان و عارفان برجسته در عصر نادر شاه افشار بوده و تأليفات و تحقيقات زيادي در علوم مختلف داشته که  مهم ترين آنها؛ گردآوري اين نسخه مي باشد.

در روستاي مولان آباد يا مولانا آباد واقع در جنوب شرق شهرستان سقز در استان کردستان، قرآني بسيار نفيس نگه داري مي شود؛ که به قرآن مولان آباد، أمّ القرآن وقرآن شيخ حسن شهرت دارد، که اولين وجه تسميه مربوط به روستاي محل نگه داري، دومي به دليل شمول نسخه بر برخي از مهمترين علوم مرتبط با قرآن و سومين وجه شهرت هم، با نام باني و سرپرست اصلي آن يعني شيخ حسن حسني در ارتباط است.

   اين نسخه ي با ارزش بيش از سه سده است که در مسجد روستا قرار داشته و در ساليان اخير به منظور جلوگيري از دستبرد افراد سودجو، تحت تدابير خاصي حفاظت مي شود، چرا که در گذشته چند بار مورد سرقت واقع گشته و خوشبختانه با پيگيري مردم و مسؤولان و نيروهاي انتظامي دوباره به روستا برگردانده شده است.  مردم منطقه به اين قرآن اعتقاد خاصي دارند و معمولا روزهاي چهارشنبه از اطراف به زيارت آن مي روند، که البته همين موضوع باعث فرسوده شدن جلد و برخي صفحات آن گشته است.

تا کنون تحقيقي جامع بر اين نسخه انجام نپذيرفته و نويسندگان اين مقاله با استفاده از امکانات موجود و هماهنگي با سازمان ميراث فرهنگي و فرمانداري شهرستان سقز، به تحقيق علمي بر نسخه و تصوير برداري و اسکن  تمام صفحات آن اقدام نموده اند. 
                       
مقاله ي حاضر شامل دو بخش است، که در بخش نخست معرفي و بررسي مختصر ويژگي هاي اين اثر مد نظر بوده و در بخش دوم به صورتي کوتاه، صاحب اثر يعني شيخ حسن مولانا آبادي معرفي مي گردد.  

بخش اول - ويژگي هاي اثر

اين اثر ارزشمند تاريخي علاوه بر ويژگي هاي عمومي اغلب نسخ منطقه؛ حاوي برخي خصوصيات منحصر به فرد نيز هست که سبب شهرت و اهميت آن شده، که برخي از مهم ترين آنها به صورت زير است:

1. نسخه با جلد چرمي قهوه اي رنگ، تقريبا شانزده کيلو گرم وزن داشته و بيش از يک هزار و هفتصد صفحه بوده، که ابعاد کاغذي صفحات؛ در طول حدود 45 و در عرض 30 سانتي متر مي باشد.

2. براساس حواشي صفحه ي مربوط به سوره ي ناس، نام کاتب نسخه ملارسول و باني و سرپرست اين تفسير شيخ حسن حسني از سادات منطقه و ساکن روستاي مولان آباد بوده است.تاريخ آغاز کتابت آن سال 1116 هـ.ق بوده، که اتمام آن حدود ده سال به طول انجاميده است. شيخ حسن در چهار بيت به زبان فارسي که در وقف نامه اش ذکر نموده، پس از ستايش خداوند در بيت آخر، ترکيب « ختم حسن » را آورده که به حساب ابجد معادل1127 يعني سال اتمام نگارش قرآن است:    

گر ز تاريخ او بپرسي، من        لا نگويم، جواب «ختم حسن»

3. خط به کار رفته در نوشتن متن قرآن، نسخ بوده و برخي صفحات تذهيب شده است. همچنين تنوع رنگ و اندازه ي قلم در نگارش متن، ترجمه، تفسير و حواشي از ويژگي هاي جالب اين اثر است. به صورتي که متن قرآن با رنگ سياه پر رنگ و سايزي بزرگتر از بقيه ي مطالب و ترجمه ي فارسي با رنگ قرمز و اندازه ي قلم کوچکتر خود نمايي مي کند. تفسيرهاي فارسي و عربي و بقيه ي مطالب نيز با سايزهاي مختلف درج شده اند.

4. از ويژگي هاي جالب اين اثر که باعث شهرت بسيار آن شده و در نوع خود بي نظير مي نمايد، درج برخي از مطالبي است که به حوزه دانش هاي مرتبط با قرآن بر مي گردد، به صورتي که اين اثر تنها حاوي متن قرآن نبوده، بلکه مجموعه اي است شامل متن قرآن، ترجمه فارسي قرآن، تفسير فارسي و عربي قرآن، بيان شأن و اسباب نزول سوره ها و آيات، بيان قواعد مربوط به علم تجويد به صورت مصور با کشيدن تصوير مخارج حروف، بيان احکام فقهي مرتبط با آيات بر اساس مذهب فقهي امام شافعي با توجه به شافعي مذهب بودن کاتبين، بيان خواص و فضائل هر سوره و هر آيه در حواشي متن، بيان وجوه قرائات، و علائم وقف و ابتدا و درج چندين کتاب ديگر در نسخه مانند کتابي در علم اصول حديث، بيان برخي ظرائف عرفاني برخي آيات و درج اشعاري به زبانهاي فارسي و کردي با گويش اورامي که مجموعا در يک مجلد گردآوري شده اند. که در ادامه به بررسي بيشتر برخي از موارد فوق الذکر پرداخته مي شود.

5. همانطور که گفته شد از ويژگي هاي منحصر به فرد اين اثر، درج وجوه اختلاف قرائات قرآني است. صاحب اثر، بناي کار مراعات قواعد تجويد را بر اساس روايت حفص از عاصم قرار داده که مشهورترين وجه قراءت در ميان قراءت هاي هفتگانه است. شيخ حسن، آگاهي زيادي از اختلاف قراءت ها داشته و بقيه ي وجوه اختلافي را در بطن آيات با دقّت و مهارت خاصي آورده و با ذکر نام قاري مربوطه  در حاشيه ي کتاب، آنها را توضيح داده و به کاتب املا کرده است.

6- از ديگر نکات قابل ذکر، گذاشتن علامتهاي وقف است که اين علامتها علاوه بر علامتهاي معمول و شناخته شده ای  هستند که عبدالله سجاوندي، ابداع کرده و رايج است، که احتمالا از ابتکارات شيخ حسن است. براي نمونه گذاشتن علامت (تا) با رنگ قرمز بر روي کلمه ي « تعقلون» که «وقف تام» را نشان داده و يا در پايان کلمه ي «بآياته» با قراردادن کلمه ي «حسن»، «وقف حسن» را بيان نموده است.

7- پس از بررسي و تحقيق بر نسخه مشخص شد، که ترجمه ي درج شده در زير آيات که  به زبان فارسي است؛ از خود شيخ حسن نيست، بلکه در واقع ترجمه ي تفسير « المواهب» مشهور به تفسير حسيني تأليف مولانا واعظ کاشفي است، که در منطقه کردستان؛ خواندن آن بسيار رواج دارد و مردم بويژه آنان که گرايش به تصوف دارند بدان اقبال زياد مي نمايند. ترجمه فارسي عيناً در ذيل آيات به رنگ قرمز آمده است.    
                      
8- تفسيرهايي که از آيات شده شامل سه نوع تفسير است. تفسيري فارسي که عينا برگرفته از « تفسير حسيني»  يعني همان تفسير المواهب کاشفي  است که در حاشيه و گاهي در زير آيات با رنگ سياه درج شده است. بخش دوم تفسير به زبان عربي است که البته حجم آن کمتر بوده و با بررسي هاي نويسندگان اين مقاله مشخص شد که  تفاسير عربي برگرفته از تفسير « اسرار التنزيل » بيضاوي است، که تعليم و تعلّم آن در مدارس علوم ديني مناطق کردستان از اهميت خاصي برخودار است . همچنين به صورتي بسيار مختصر، برخي آراء تفسيري خود شيخ حسن هم در حواشي به چشم مي خورد که در پايان آنها عبارت (ويم) ديده مي شود، که  واژه اي کردي با لهجه ي اورامي به معني (خودم) مي باشد که روشنگر نظر شخصي ايشان است. 
 
9- همچنين در خصوص شأن و اسباب نزول آيات و سوره ها در حاشيه ي نسخه، کتاب « لباب النقول في اسباب النزول» امام جلال الدين سيوطي درج شده است. و در باب آيات مرتبط با احکام فقهي نيز پديدآورندگان اين مجموعه به بيان حکم فقهي آيه پرداخته که احتمالا برگرفته از کتب فقهي مذهب امام شافعي مي باشد.                   

10- از ديگر نکات قابل ذکر، آمدن رساله اي است در پايان جزء سي ام ؛ در باره ي قواعد علم تجويد به زبان فارسي که حاوي نکات مهمي در تجويد و نيز تصاوير نقاشي شده ي جالب توجهي در شناخت مخارج حروف است. اين کتاب بنابر توضيح کاتب از تأليفات شيخ حسن بوده و نامي براي آن قرار داده نشده است.

11- همچنين در هر جا که آيه و سوره داراي خواص و فضائل مأثور بوده، بيان شده که با مقايسه با کتاب خواص القران منتسب به امام جعفر صادق مشابهتي تام دارد.

بخش دوم - شيخ حسن مولان آباد

شيخ حسن مولان آباد(1136-1073 هـ.ق) فرزند شيخ محمود فرزند شيخ محمد فرزند شيخ ابراهيم بِستي فرزند شيخ زکرياي مهاجر است.شيخ حسن در سال 1073 هجري قمري در روستاي بِست از بخش خورخوره ي شهرستان سقز به دنيا آمده و در 1136 در روستاي مولان آباد سقز وفات يافته است.

ايشان بسيار متّقي و زاهد بوده و اغلب اوقات را به تدريس و مطالعه و عبادت گذرانيده است(روحاني،1364: 1/124). شيخ حسن دانشمندي بزرگ و زاهدي ديندار بود و در شعر و رياضيات هم دست داشت.او ابتدا تحصيلات خود را در منطقه و نزد پدر آغاز و سپس جهت تکميل به مصر سفر کرده و در الازهر مصر تحصيلات خود را به اتمام رسانيده و در بازگشت به بغداد رفته و در آنجا نيز به کسب فضايل پرداخته و در محضر شيخ محمد نودهي برزنجي سلوک عرفاني را آغاز و تکميل نموده و پس از سالها دوري از وطن به ديار خويش بازگشته و به تعليم شاگردان پرداخت( المدرس،1403: 163(

از اقدامات مهم شيخ، تحرير قرآن کريمي است که آن را امّ القرآن ناميده اند. در قرآنهاي موجود در زمان وي اغلاطي وجود داشته، از اين رو شيخ به فکر تهيه ي قرآني عاري از غلط براي مردم منطقه مي¬افتد. لذا کاتب خوشنويس و باذوقي به نام ملارسول را مأمور نوشتن قرآن و تذهيب آن مي کند. پس از اتمام کار، براي مقايسه و مقابله با قرآنهاي معتبر ديگر بلاد اسلامي و گرفتن تأييد از علماي بارز آن نواحي به بغداد و دمشق و حجاز سفر مي کند. پس از تأييد آن، شيخ قرآن را به مولان آباد برمي گرداند و از آن پس اين متن از قرآن کريم، امّ القرآن و اساس ديگر قرآنهاي منطقه براي بررسي ميزان صحت و سقم کتابتشان ميشود.
                       
شيخ حسن معاصر نادر شاه افشاربوده و نادر به هنگام عزيمت به مغان، بنا به شهرت و احترامي که شيخ در بين مردم و حکّام داشت به مولان آباد و زيارت شيخ مي رود و عصاي مرصع و سفره اي چرمي حاشيه دار و کتاب نفايس الفنون را به شيخ هديه مي دهد که هم اکنون نزد بازماندگان شيخ حسن  نگه داري مي شود.

شيخ حسن در دانش رياضيات و نجوم مهارت داشت. وي با قرار دادن وتنظيم تعدادي سنگ در مقابل خورشيد، اوقات نماز ظهر و عصر را تعيين کرد و تقويمي براي کشاورزان ابداع نمود که در منطقه به «حسابِ شيخ حسن» معروف است(فاروقي،1371 :34(
        
 شيخ اشعار زيادي به فارسي و کردي ( گويش اورامي) و عربي با مضامين عرفاني دارد که هنوز جمع آوري نشده و در اختيار برخي از بازماندگان او در جاهاي مختلف از ايران گرفته تا عراق و ترکيه است.       
                                        
نمونه اي از اشعار فارسي وي:

تا بر کمر آن دو زلف چليپاي تو پيوست          عاشق خَم زنّار اطاعت به کمر بست
تاب سر زلفين تو دامي است که هرکس       در حلقه آن بند شد آنجا زخطر رست
تير مژه¬ات جان کسي را چوهدف ساخت     پيش اززدن ازشوق تو ازروزن تن جست
تيمارکن اين دلشده بيمار غمت را                زآبي که خضر گر بچشد،مست شود مست
تربتگه من ساز قدمگاه پس از مرگ               کاحيا شده در دامن لطف تو زنم دست
تشبيه تو با حور و پري سخت محالست         کز جان به جهان گرنگري فرق جلي هست
تا گشت زمين از فر رخسار تو تابان               بازار مه چرخ برين برزده بشکست

انتهای خبر/

برچسب ها :

نظرات کاربران :

دیدگاه های ارسالی شما، پس از تایید توسط مدیریت در وب سایت منتشر خواهد شد.
پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با خبر باشد منتشر نخواهد شد.

نام	*
کد امنیتی